भवसागर घिमिरे
गुल्मीका दिनेश ज्ञवालीले सानो छँदै दृष्टि गुमाए । हेटौडाकी सुप्रभा आचार्य अल्प दृष्टि छ । उनीहरू मात्र हैन तनहुँका सरोज भट्टर्राई, कञ्चनपुरका भविन्द्र सिङ र चितवनका मनोज गौंतमको पनि सानैमा दृष्टि गुमेको छ । यसरी विभिन्न जिल्लाका उनीहरूलाई समयले अहिले एकै ठाउँमा ल्याएको छ, कीर्तिपुरको ल्यावोरेटोरी उच्च मावि ।
१६ वर्षहाराहारीका उनीहरू अहिले नयाँ काममा व्यस्त छन् । के काम होला त - 'नाटक रिहर्रसल गर्दैछौं,' कक्षा ९ अध्ययनरत भविन्द्रले नाटकको नाम बताए, 'ग्रिन सिग्नल ।' शिर्षको अर्थ के हो त - हरियो संकेत वा अगाढी बढ् भन्ने संकेत ।
भविन्द्र सानै देखि रेडियो सुन्थे । रेडियोमा नाटक सुन्दा यस्तै खेल्नपाए हुन्थ्यो झै लाग्थ्यो रे । दश कक्षामा पढ्ने दिनेशले पनि यस्तै सोचेर बस्दा रहेछन रेडियो सुन्दा । सरोज त साथीहरूसँग मिलेर साँझ क्यासेटमा आफै नाटक रेकर्ड गर्दथे रे । 'अनि प्ले गरेर पनि सुन्थे' कक्षा आठका उनले भने । यसो गर्दा उनी र उनका साथीहरू रात गएको पत्तो पाउँदैन थे ।
इक्वेल एक्सेसको साथीसँग मनका कुरा, शनिबार आउने रेडियो नेपालको नाटक, एन्टेना फाउन्डेशन नेपालको नयाँ बाटो नयाँ पाइला जस्ता नाटक सुन्थे उनीहरू । 'आफूहरूपनि यस्तै गर्न पाए हुन्थ्यो भन्ने सोच्थेँ', कक्षा ७ का मनोजले भने । आफूहरूलाई जिवनमा केही नयाँ र रचनात्मक काम गर्ने सुप्रभाको पनि सोच थियो । कसरी गर्ने के गर्ने अन्योलमा थिए उनीहरू ।
***
नयाँ काम गर्ने उनीहरूको सोच जस्तै नाटकमा आफ्नो केहि प्रभाव जमाइसकेका कलाकार सुमन रायमाझीको पनि थियो । १ दर्जन भन्दा बढी नाटकमा कलाकारको भुमिका निभाइसकेका थिए रायमाझीले । दोषि चश्म र चेरिको बगैँचा नाटक निर्देशक पनि गरिसकेका उनको मनमा नौलो सोच जन्मियो, 'दृष्टिबिहिनलाई लिएर नाटक बनाउने ।'
'यो कुरा लेबोरेटोरीमा सुनाए' रायमाझीले भने, 'प्रिन्सिपल लाक्पा शर्ेपा सरले पनि सकारात्मक कुरा गरेपछि म हौंसिएँ ।'
नयाँ सोच लिएर विद्यालय आइपुगेका रायमाझीले दश जना दृष्टीबिहिन माझबाट यी ५ भाइबहिनीलाई रोजे । 'रोज्न पनि एक महिनाको वर्कसप गरेको थिएँ' रायमाझीले भने, 'पाँच जना छानेर रिहर्रसल सुरू गरेको पनि एक महिना बित्यो ।'
सुरूका दश दिनमा उनीलाई यो योजना नै छोडेर हिँडु जस्तो भएको थियो रे । किन - 'जती सिकाएपनि सकिँदो रहेनछ जस्तो लागेर' उनले भने । भाइबहिनीहरूले मान्छे रिसाउँदा कस्तो देखिन्छ - खुशीहुँदा कस्तो देखिन्छ - यस्ता कुरा कहिल्यै देखेका छैनन् । आँखाको दृष्टी गुम्नु अघि सानैमा देखेका विभिन्न कुराहरू बारेपनि आफूहरूले भुलिसकेको दिनेशले बताए ।
सुमन
'रिसाउने सिनमा निधार, आँखा खुम्चाउँ, लामो लामो सास फेर भनेर पनि सिकाउनु पर्यो,' रायमाझिले भने, 'उनीहरूले विभिन्न प्रकृतिका मुहारको हाउभाउ नदेखेकाले गाह्रो भो ।'
कामै छाडेर हिडुँ भन्ने सुरुका दिनको उनको सोचमा एकाएक परिवर्तन आयो । कारण थियो विद्यार्थीले गरेकेा मेहनत र उनीहरूको वौद्धिक क्षमता ।
नाटकमा उनीहरू डाइलग मात्र कण्ठ पार्देनथे । रिहर्सलका बेला चार पाँच घण्टा अघि चप्पल कहाँ खोलेको थिएँ भन्ने पनि सोझै पत्ता लगाउँथे । यो कुराले रायमाझीलाई प्रभाव पार्यो । आफूँले मेहनत गर्दै गएँ र उनीहरूले पनि मेहनत गर्दे गए । अहिले भाइबहिनीहरू धेरै प्रखर भै सकेका छन् । 'अझ् धेरै मेहनत गर्न बाँकी छ' रायमाझीले भने, 'साउनको दोस्रो हप्ता हामी राजधानीमा सो गर्ने तयारीमा छौं ।'
***
नाटकको कथावस्तु युवा पुस्तामा आधारीत छ । युवाको एकतामा आइपर्ने विभिन्न समस्यालाई कसरी समाधान गर्ने बारे नाटकले बाटो देखाउँछ । कुनै डकुमेन्ट्री फिल्म बनाउन लागिपरेका युवाहरू बिच आएको फाटो र लामो प्रयासपछिको मिलनलाई नाटकमा देखाईएको छ ।
'सबै कथाबस्तु चाहीँ प्रकाशनका लागि नभनौं ।डकुमेन्ट्रीको अर्थ देशाको संविधान भनेर बुझाउन खोजिएको छ', ' रायमाझी हाँसे, 'संविधान देशका लागि कत्तिको महत्व बोकेको छ बारे पनि देखाउँदै छौं । बाँकी नाटक हर्ेन आउँदा आफै थाहा पाउनु हुनेछ ।'
यो नाटकमा संगीत सलिल सुवेदी 'कनिका' ले दिएका छन् । दयाहृयाङ र्राईले स्टेज डिजाइन गरेको यो नाटक गोपिकेश आचार्यले लेखेका हुन् । नाटकको कथाले जे देखाउन खोजेपनि यसमा सहभागि कलाकारको प्रयासले भने समाजलाई निक्कै सकारात्मक सन्देश दिनेमा निर्देशक रायमाझीको विश्वास छ । कस्तो सकारात्मक - 'हामी सवल छौं भनेर देखाउन खोजेका हौं,' सुप्रभाले मुख खोलिन् ।
नाटकमा उनी श्रुती पात्रको भुमिकामा प्रस्तुत हुँदैछिन् । श्रुती नाटकमा सहनशिल केटी पात्र हो । भविन्द्रले निक, दिनेशले पहल, सरोजले सञ्जय र मनोजले दृश्य पात्रको भुमिका गरेका छन् ।
उनीहरूले स्टेजमा कता के राखेको छ भन्ने कुरा पनि ख्याल गरिसकेका छन् । किचन कता - सोफा कता - बेड कता - हरेक सामानको बारेमा उनीहरूलाई याद रहेछ । अभिनयमा कतिको सक्छु जस्तो लागेको छ त - प्रश्नमा सरोज भन्छन्, 'पहिला त गाह्रो भएको थियो, तर अहिले आत्मविश्वास निकै बढेको छ ।' उनी र उनका सबै साथीहरूले हर नाटकका हर संवाद कण्ठ गरिसके ।
'यो धम्की हामीलाई हानेको झटारो हो, हामी खुसी हुनु पर्छ की हामी फल्न थालेका छौं '
नाटकको संवादलाई सरोज यसरी सम्झन चाहन्छन् । कसैसँग नडराइ हामी आफ्नो काममा लागिरहनु पर्छ भन्ने सन्देश दिने क्रममा उनले यो संवाद नाटकमा बोल्नेछन् ।
***
नाटक रिहर्सल गरिरहँदा उनीहरूले पर्ढाईलाई पनि सँगसँगै लगेका छन् । उनीहरूको काम देखेर विद्यालयका प्रधानाध्यापक निक्कै खुशी छन् । यो नाटकले दृष्टिविहिन विद्यार्थीलाई व्यवहारीक शिक्षा पनि दिनेमा विद्यालयका प्रधानाध्यापक लाक्पा शर्ेपाको विश्वास छ । उनी भन्छन्, 'विद्यार्थीले दिनानु दिन पाएको सफलतामा हामी निक्कै खुशी छौं । समाजमा उनीहरूले राम्रो उधाहरण दिँदैछन् ।'
नाटकका कलाकार तर्फसंकेत गर्दै शिक्षक राजेन्द्र सापकोटा भन्छन्, 'जुनसुकै काम गर्न अपाङ्गपनि अरू झै सक्षम छन् भन्ने कामको राम्रो उधाहरण उनीहरू पस्कदैछन् ।'
अपाङ्गका नाममा धेरै नारा लगाईए पनि त्यो व्यवहारमा कमै मात्र लागु भएको उनको बिचार छ । 'यो नाटक अपाङ्गका पक्षमा नउभिनेका निम्ति एउटा चुनौति हो' उनले भने ।
नाटकमा लागिपरेका उनीहरू के नाटकमै जीवन विताउनेछन त - 'समयले कहाँ लान्छ -,' मनोज भन्छन्, 'मलाई त गायन र संगितमा रूचि छ' भविन्द्र र सरोजलाई राजनीतिज्ञ, दिनेशलाई समाजिक कार्यकर्ता र सुप्रभालाई पत्रकार बन्ने सोच छ रे । तर नाटकको कथा बस्तु झै आफुहरूको जिवनको कथावस्तु पनि मोडियो भने नाटकमै पनि रम्न सकिने उनीहरूले बताए ।
***
दृष्टिबिहिन भाइबहिनीसँग नाटकमा काम गर्नु एउटा राम्रो अवसर हो जस्तो रायमाझीलाई लाग्छ । 'म कहिले आफूँ राम्ररी आँखा देख्न सक्छु भन्ने कुरा भुल्दो रहेछु' उनी भन्छन्, 'कहिले उनीहरू दृष्टिविहिन हुन भन्ने कुरा भुल्छु ।' आफूले फरकपन पस्कन खोजको जस्तो उनलाई लाग्छ ।
नाटक बनाउनु र देखाउनु चुनौति पर्ुण्ाकाम हो । नाटक पस्किसकेपछि त्यसले दर्शकमा प्रभाव पार्न सकेन भने कुनै अर्थ रहँदैन । भाइबहिनीको उत्साह देखेर भोटाहिटी जुत्ता भण्डारले टिकट, ब्रोसर र फ्लेक्स बनाउन सहयोग गरिदिएको छ । हरेक दिन रिहर्सलमा हुने चिया खर्च पनि उधारो छ । नाटक पर््रदर्शन गर्ने स्थान फिक्स छैन । 'आँटेपछि पुरा पक्कै हुन्छ' भन्ने रायमाझीलाई लाग्छ । 'नाटक पर््रदर्शनीका बेला हलको भाडा तिर्नेछु भन्ने नि आएका छन्, हेरुँ के हुन्छ' उनले भने, 'बिस्तारै सहयोग जुट्दै जाला र सबै राम्रो होला नी ।'
काम गर्दै जाँदा आफूहरू एउटा अनौपचारीक समुह बनेको भाइबहिनीलाई लागेको रहेछ । 'पछिका दिनमा पनि हामी मिलेर रचनात्मक काममा लाग्ने छौं' सुप्रभाले भनिन् ।
***
रिहर्सलको चटारोमा कुराहरू छोट्याएकै राम्रो । 'के भन्छौं त जाने बेलामा -' प्रश्न सुनेर कलाकार भाइबहिनीले एउटै आशय व्यक्त गरे, 'नाटक हर्ेन आइदिनुस्, सुझाव दिनुस् । हामीलाई दया हैन अवसर दिनुस्, बस् त्यत्ती ।'
गुल्मीका दिनेश ज्ञवालीले सानो छँदै दृष्टि गुमाए । हेटौडाकी सुप्रभा आचार्य अल्प दृष्टि छ । उनीहरू मात्र हैन तनहुँका सरोज भट्टर्राई, कञ्चनपुरका भविन्द्र सिङ र चितवनका मनोज गौंतमको पनि सानैमा दृष्टि गुमेको छ । यसरी विभिन्न जिल्लाका उनीहरूलाई समयले अहिले एकै ठाउँमा ल्याएको छ, कीर्तिपुरको ल्यावोरेटोरी उच्च मावि ।
१६ वर्षहाराहारीका उनीहरू अहिले नयाँ काममा व्यस्त छन् । के काम होला त - 'नाटक रिहर्रसल गर्दैछौं,' कक्षा ९ अध्ययनरत भविन्द्रले नाटकको नाम बताए, 'ग्रिन सिग्नल ।' शिर्षको अर्थ के हो त - हरियो संकेत वा अगाढी बढ् भन्ने संकेत ।
भविन्द्र सानै देखि रेडियो सुन्थे । रेडियोमा नाटक सुन्दा यस्तै खेल्नपाए हुन्थ्यो झै लाग्थ्यो रे । दश कक्षामा पढ्ने दिनेशले पनि यस्तै सोचेर बस्दा रहेछन रेडियो सुन्दा । सरोज त साथीहरूसँग मिलेर साँझ क्यासेटमा आफै नाटक रेकर्ड गर्दथे रे । 'अनि प्ले गरेर पनि सुन्थे' कक्षा आठका उनले भने । यसो गर्दा उनी र उनका साथीहरू रात गएको पत्तो पाउँदैन थे ।
इक्वेल एक्सेसको साथीसँग मनका कुरा, शनिबार आउने रेडियो नेपालको नाटक, एन्टेना फाउन्डेशन नेपालको नयाँ बाटो नयाँ पाइला जस्ता नाटक सुन्थे उनीहरू । 'आफूहरूपनि यस्तै गर्न पाए हुन्थ्यो भन्ने सोच्थेँ', कक्षा ७ का मनोजले भने । आफूहरूलाई जिवनमा केही नयाँ र रचनात्मक काम गर्ने सुप्रभाको पनि सोच थियो । कसरी गर्ने के गर्ने अन्योलमा थिए उनीहरू ।
***
नयाँ काम गर्ने उनीहरूको सोच जस्तै नाटकमा आफ्नो केहि प्रभाव जमाइसकेका कलाकार सुमन रायमाझीको पनि थियो । १ दर्जन भन्दा बढी नाटकमा कलाकारको भुमिका निभाइसकेका थिए रायमाझीले । दोषि चश्म र चेरिको बगैँचा नाटक निर्देशक पनि गरिसकेका उनको मनमा नौलो सोच जन्मियो, 'दृष्टिबिहिनलाई लिएर नाटक बनाउने ।'
'यो कुरा लेबोरेटोरीमा सुनाए' रायमाझीले भने, 'प्रिन्सिपल लाक्पा शर्ेपा सरले पनि सकारात्मक कुरा गरेपछि म हौंसिएँ ।'
नयाँ सोच लिएर विद्यालय आइपुगेका रायमाझीले दश जना दृष्टीबिहिन माझबाट यी ५ भाइबहिनीलाई रोजे । 'रोज्न पनि एक महिनाको वर्कसप गरेको थिएँ' रायमाझीले भने, 'पाँच जना छानेर रिहर्रसल सुरू गरेको पनि एक महिना बित्यो ।'
सुरूका दश दिनमा उनीलाई यो योजना नै छोडेर हिँडु जस्तो भएको थियो रे । किन - 'जती सिकाएपनि सकिँदो रहेनछ जस्तो लागेर' उनले भने । भाइबहिनीहरूले मान्छे रिसाउँदा कस्तो देखिन्छ - खुशीहुँदा कस्तो देखिन्छ - यस्ता कुरा कहिल्यै देखेका छैनन् । आँखाको दृष्टी गुम्नु अघि सानैमा देखेका विभिन्न कुराहरू बारेपनि आफूहरूले भुलिसकेको दिनेशले बताए ।
सुमन
'रिसाउने सिनमा निधार, आँखा खुम्चाउँ, लामो लामो सास फेर भनेर पनि सिकाउनु पर्यो,' रायमाझिले भने, 'उनीहरूले विभिन्न प्रकृतिका मुहारको हाउभाउ नदेखेकाले गाह्रो भो ।'
कामै छाडेर हिडुँ भन्ने सुरुका दिनको उनको सोचमा एकाएक परिवर्तन आयो । कारण थियो विद्यार्थीले गरेकेा मेहनत र उनीहरूको वौद्धिक क्षमता ।
नाटकमा उनीहरू डाइलग मात्र कण्ठ पार्देनथे । रिहर्सलका बेला चार पाँच घण्टा अघि चप्पल कहाँ खोलेको थिएँ भन्ने पनि सोझै पत्ता लगाउँथे । यो कुराले रायमाझीलाई प्रभाव पार्यो । आफूँले मेहनत गर्दै गएँ र उनीहरूले पनि मेहनत गर्दे गए । अहिले भाइबहिनीहरू धेरै प्रखर भै सकेका छन् । 'अझ् धेरै मेहनत गर्न बाँकी छ' रायमाझीले भने, 'साउनको दोस्रो हप्ता हामी राजधानीमा सो गर्ने तयारीमा छौं ।'
***
नाटकको कथावस्तु युवा पुस्तामा आधारीत छ । युवाको एकतामा आइपर्ने विभिन्न समस्यालाई कसरी समाधान गर्ने बारे नाटकले बाटो देखाउँछ । कुनै डकुमेन्ट्री फिल्म बनाउन लागिपरेका युवाहरू बिच आएको फाटो र लामो प्रयासपछिको मिलनलाई नाटकमा देखाईएको छ ।
'सबै कथाबस्तु चाहीँ प्रकाशनका लागि नभनौं ।डकुमेन्ट्रीको अर्थ देशाको संविधान भनेर बुझाउन खोजिएको छ', ' रायमाझी हाँसे, 'संविधान देशका लागि कत्तिको महत्व बोकेको छ बारे पनि देखाउँदै छौं । बाँकी नाटक हर्ेन आउँदा आफै थाहा पाउनु हुनेछ ।'
यो नाटकमा संगीत सलिल सुवेदी 'कनिका' ले दिएका छन् । दयाहृयाङ र्राईले स्टेज डिजाइन गरेको यो नाटक गोपिकेश आचार्यले लेखेका हुन् । नाटकको कथाले जे देखाउन खोजेपनि यसमा सहभागि कलाकारको प्रयासले भने समाजलाई निक्कै सकारात्मक सन्देश दिनेमा निर्देशक रायमाझीको विश्वास छ । कस्तो सकारात्मक - 'हामी सवल छौं भनेर देखाउन खोजेका हौं,' सुप्रभाले मुख खोलिन् ।
नाटकमा उनी श्रुती पात्रको भुमिकामा प्रस्तुत हुँदैछिन् । श्रुती नाटकमा सहनशिल केटी पात्र हो । भविन्द्रले निक, दिनेशले पहल, सरोजले सञ्जय र मनोजले दृश्य पात्रको भुमिका गरेका छन् ।
उनीहरूले स्टेजमा कता के राखेको छ भन्ने कुरा पनि ख्याल गरिसकेका छन् । किचन कता - सोफा कता - बेड कता - हरेक सामानको बारेमा उनीहरूलाई याद रहेछ । अभिनयमा कतिको सक्छु जस्तो लागेको छ त - प्रश्नमा सरोज भन्छन्, 'पहिला त गाह्रो भएको थियो, तर अहिले आत्मविश्वास निकै बढेको छ ।' उनी र उनका सबै साथीहरूले हर नाटकका हर संवाद कण्ठ गरिसके ।
'यो धम्की हामीलाई हानेको झटारो हो, हामी खुसी हुनु पर्छ की हामी फल्न थालेका छौं '
नाटकको संवादलाई सरोज यसरी सम्झन चाहन्छन् । कसैसँग नडराइ हामी आफ्नो काममा लागिरहनु पर्छ भन्ने सन्देश दिने क्रममा उनले यो संवाद नाटकमा बोल्नेछन् ।
***
नाटक रिहर्सल गरिरहँदा उनीहरूले पर्ढाईलाई पनि सँगसँगै लगेका छन् । उनीहरूको काम देखेर विद्यालयका प्रधानाध्यापक निक्कै खुशी छन् । यो नाटकले दृष्टिविहिन विद्यार्थीलाई व्यवहारीक शिक्षा पनि दिनेमा विद्यालयका प्रधानाध्यापक लाक्पा शर्ेपाको विश्वास छ । उनी भन्छन्, 'विद्यार्थीले दिनानु दिन पाएको सफलतामा हामी निक्कै खुशी छौं । समाजमा उनीहरूले राम्रो उधाहरण दिँदैछन् ।'
नाटकका कलाकार तर्फसंकेत गर्दै शिक्षक राजेन्द्र सापकोटा भन्छन्, 'जुनसुकै काम गर्न अपाङ्गपनि अरू झै सक्षम छन् भन्ने कामको राम्रो उधाहरण उनीहरू पस्कदैछन् ।'
अपाङ्गका नाममा धेरै नारा लगाईए पनि त्यो व्यवहारमा कमै मात्र लागु भएको उनको बिचार छ । 'यो नाटक अपाङ्गका पक्षमा नउभिनेका निम्ति एउटा चुनौति हो' उनले भने ।
नाटकमा लागिपरेका उनीहरू के नाटकमै जीवन विताउनेछन त - 'समयले कहाँ लान्छ -,' मनोज भन्छन्, 'मलाई त गायन र संगितमा रूचि छ' भविन्द्र र सरोजलाई राजनीतिज्ञ, दिनेशलाई समाजिक कार्यकर्ता र सुप्रभालाई पत्रकार बन्ने सोच छ रे । तर नाटकको कथा बस्तु झै आफुहरूको जिवनको कथावस्तु पनि मोडियो भने नाटकमै पनि रम्न सकिने उनीहरूले बताए ।
***
दृष्टिबिहिन भाइबहिनीसँग नाटकमा काम गर्नु एउटा राम्रो अवसर हो जस्तो रायमाझीलाई लाग्छ । 'म कहिले आफूँ राम्ररी आँखा देख्न सक्छु भन्ने कुरा भुल्दो रहेछु' उनी भन्छन्, 'कहिले उनीहरू दृष्टिविहिन हुन भन्ने कुरा भुल्छु ।' आफूले फरकपन पस्कन खोजको जस्तो उनलाई लाग्छ ।
नाटक बनाउनु र देखाउनु चुनौति पर्ुण्ाकाम हो । नाटक पस्किसकेपछि त्यसले दर्शकमा प्रभाव पार्न सकेन भने कुनै अर्थ रहँदैन । भाइबहिनीको उत्साह देखेर भोटाहिटी जुत्ता भण्डारले टिकट, ब्रोसर र फ्लेक्स बनाउन सहयोग गरिदिएको छ । हरेक दिन रिहर्सलमा हुने चिया खर्च पनि उधारो छ । नाटक पर््रदर्शन गर्ने स्थान फिक्स छैन । 'आँटेपछि पुरा पक्कै हुन्छ' भन्ने रायमाझीलाई लाग्छ । 'नाटक पर््रदर्शनीका बेला हलको भाडा तिर्नेछु भन्ने नि आएका छन्, हेरुँ के हुन्छ' उनले भने, 'बिस्तारै सहयोग जुट्दै जाला र सबै राम्रो होला नी ।'
काम गर्दै जाँदा आफूहरू एउटा अनौपचारीक समुह बनेको भाइबहिनीलाई लागेको रहेछ । 'पछिका दिनमा पनि हामी मिलेर रचनात्मक काममा लाग्ने छौं' सुप्रभाले भनिन् ।
***
रिहर्सलको चटारोमा कुराहरू छोट्याएकै राम्रो । 'के भन्छौं त जाने बेलामा -' प्रश्न सुनेर कलाकार भाइबहिनीले एउटै आशय व्यक्त गरे, 'नाटक हर्ेन आइदिनुस्, सुझाव दिनुस् । हामीलाई दया हैन अवसर दिनुस्, बस् त्यत्ती ।'
Comments
Post a Comment