बाबा, के छोरीभन्दा छोरा स्ट्रङ हुन्छन्?

बाबा, के छोरीभन्दा छोरा स्ट्रङ हुन्छन्?’ पाँच वर्षे छोरीको यो प्रश्नले मलाई निक्कै हल्लायो। गत सालको कुरा हो। एकाबिहानै उनले यो प्रश्न सोध्नु अघिल्लो रात हामी साउथ इन्डियन फिल्म हेरिरहेका थियौं। प्राय दक्षिण भारतीय फिल्ममा केटा मान्छेलाई अथाह बलियो मान्छेको रूपमा प्रस्तुत गरिन्छ। अनि केटीलाई निरीह पात्रका रूपमा। हामीले फिल्म हेर्दा छोरी आडैमा खेलिरहेकी थिइन्। हामीसँगै उनीले पनि हेरिरहेकी छिन् भन्ने ख्यालै गरेनौं। यो प्रश्नले बिस्तारै धेरै प्रश्नहरू जन्मायो। हामीले केकस्ता भिडियो उनीसँग बसेर हेर्छौं? छोरीले ग्याजेटमा आफैं कस्ता भिडियो हेर्छिन्, स्कुलमा के पढ्छिन्? साथीहरूसँग उनका के कुरा हुन्छ? हामीले कस्ता पुस्तक र फिल्म तयार पारिरहेका छौं? सुरूआतमा फिल्मका कुरा गरौं, उनले हेर्ने धेरै जसो फिल्ममा केटालाई प्रमुख पात्रका रूपमा उभ्याइएको थियो। केटी पात्रलाई कतिपय अवस्थामा सामान्य त कतिपयमा निरीह नै बनाइएका हुन्थे। उनलाई मनपर्ने भारतीय कार्टुन ‘छोटा भिम’ मा भिम भन्ने पात्र शक्तिशाली थिए। उनकी साथी चुट्की भिम जति शक्त्तिशाली थिइनन्। जब उनी अप्ठ्यारोमा पर्थिन्, भिमलाई गुहार्थिन्। अन्य कार्टुन पनि थिए जहाँ केटी पात्र गुडियासँग मात्र रमाउँथे। केटा पात्रहरू बलका काम गर्थे। उनले यो कार्टुन साढे तीन वर्षदेखि साढे चार वर्षको उमेरसम्म हेरिरहेकी थिइन्। हामीले धेरैपछि मात्र यसमा भएका समस्या देख्न थाल्यौं र बन्द गरायौं। यसबारे खोज्दै जाँदा सन् २०१९ मा #MakeChutkiStronger अभियान नै चलेको पनि थाहा पाएँ। केटी पात्रलाई लैंगिक हिसाबले कमजोर देखाएको कार्टुन हेरिरहँदा उनको बालामनले के सिक्यो होला भन्ने थकथक लागिरह्यो। बाल मस्तिष्क विकासको महत्वपूर्ण समयमा छोरीले हेरेको यो कार्टुन लैंगिक हिसाबले पुरातनवादी सोचमै अडिग रहेको भन्दै सोधपत्र नै तयार भएको रहेछ। द विमेन विश्वविद्यालय मुल्तान, पाकिस्तानकी अस्मत ए शेखले तयार पारेको यो सोधपत्रले कसरी कार्टुनबाट बालबालिकाले आफ्नो सामाजिक भूमिकाबारे गलत सोचको विकास गर्छन् भन्ने खुलाएको छ।

महिलाले चिया ल्याउने, तरकारी काट्ने, भात पस्कने, भान्छा सम्हाल्ने लुगा धुने यस्ता धेरै भूमिकाहरू हामी आफैंले हेर्ने फिल्ममा पनि देख्दै आएका छौं। हामीले यसको मज्जा लिइरहँदा हाम्रा छोरीहरू मात्र हैन, छोराहरूले पनि आफ्नो भूमिका के हो र आफ्नो आमा, बहिनी, दिदी र केटी साथीहरूको भूमिका के हो भन्नेबारे गलत धारणा बनाइरहेका हुन्छन्। छोरीका पुस्तक र उनले लेखेका मसिना अक्षरतिर यतिबेला म फर्किन चाहेँ। ‘माइ मदर कुक्स फुड’, ‘माइ फादर इज रिडिङ अ बुक’, ‘पोलिसम्यान क्याचेज थिफ’ ...यस्ता धेरै उदाहरण भेटिएका छन् जसले मस्तिष्क विकासका दौरान उनको दिमागमा कब्जा जमाइरहेका हुँदा रहेछन्। सेल्सम्यान, पोस्टम्यान, म्यानपावर यस्ता धेरै शब्दले अहिले मेरो र छोरीका बीचमा बालमैत्री छलफल चलाइरहेको छ। के महिला प्रहरी हुँदैनन्? के पोलिसम्यानको सट्टा पोलिस अफिसर भन्न सकिन्न? पोष्ट अफिसमा केटीहरूले काम गर्दैनन्? यस्ता प्रश्नका उत्तर खोज्दै भिडियो र फोटो देखाउँदै गर्दा उनको सिकाइको आकाश फराकिलो हुँदै गएको पाएको छु। यस्ता विषयमा बुझाउन कुराकानी मात्र अपर्याप्त हुन्छन्। एकदिन उनीसँगै स्कुटरमा जाँदै गर्दा मैले महिला ट्राफिकको अघि लगेर साधन टक्क रोकेँ। काठमाडौंको मैतिदेवी चोकमा उभिएकी उनले छक्क परेर हामीलाई हेरिन्। ‘छोरीलाई तपाईंसँग भेटाउन मन लाग्यो,’ मेरो कुराले उनी खुसी भइन्। छोरीसँग कुराकानी गरिन्। हात मिलाइन्। यो प्रसंग मेरी छोरीले सधैं सम्झिन्छिन्। मलाई विश्वास छ उनको भित्रि मनमा यो सुन्दर सम्झना धेरै वर्ष रहिरहनेछ र उनलाई मनैदेखि बलियो बनाउन सघाउनेछ। आर्मी, लेखक, चित्रकार, अग्नि नियन्त्रक, खेलाडी धेरैभन्दा धेरै महिला पात्रलाई भेटाउने, चिनाउने वा मोबाइल स्क्रोल गर्दै देखाउने मेरो प्रयास निरन्तर छ, रहिरहनेछ। घरकै भान्छाको कुरा गरौं। बाबाले पकाएको चनाको सुप अनि भुटेको आलु खाँदै गर्दा उनले होमवर्कमा ‘बाबा खाना पकाऊ, आमा अफिस जाऊ, भाइ कुखुरालाई दाना देऊ’ लेख्न जानेकी छिन्। लैंगिक समानताका कुरा आजको भोलिमै आउँछ भन्ने छैन। परिवर्तन ल्याउन हाम्रो प्रयास निरन्तर छ कि छैन भन्ने महत्वपूर्ण हुँदो रहेछ। हामीले नजानेर वा जानेर नै यस्ता व्यवहार गरिरहेका हुन्छौं जसले असमानतालाई मलजल दिन्छ। अंग्रेजीमा कारको वाक्य बनाउँदा सोझै ब्वाइ (केटा) को चित्र दिमागमा आउनु, जस्तै ‘माइ ब्रदर इज ड्राइभिङ अ कार’ अनि टोय (खेलौना) को वाक्य बनाउँदा केटीको चित्र दिमागमा आउनु, जस्तै ‘सि इज प्लेइङ टोय'। यी दुवैमा हाम्रो पूर्वनिर्धारित मनस्थिति सक्रिय हुन्छ। अर्थात हामीलाई वर्षौंदेखि जे रटाइएको छ, त्यो नै दिमागको कुनामा जमेर बसेको हुन्छ र त्यही नै व्यवहारमा चाँडै आउँछ। केटीले गाडी चलाएको देख्दा टक्क अडिने। केटाले कपाल पालेको देख्दा छक्क पर्ने बानी अझै पनि हामी बीचमा होला। त्यसलाई चिर्न पनि हामीले सानैदेखि लैंगिक समानताको पढाइ घर, समाज र विद्यालय सबैतिर पढाउनु र अभ्यास गराउनु जरूरी छ। हामीले जति गरिरहेका छौं, ती निकै कम छन्। अपर्याप्त छन्। सडकमा हिँड्दा होस् या ग्याजेट दुनियाँको यात्रा गर्दा, छोरीका आँखाअघि आउने हरेक दृश्यले उनलाई भित्रैदेखि बलियो बनाओस्। म पनि समान हुँ भन्ने सिकाओस् भन्ने लाग्छ। केही समयअघि चलिरहेको फुटबल खेलकै कुरा गरौं। संसारसँगै हामी युरोकपमा रोनाल्डो, थोमस मुलर, ग्रिजम्यान र पोग्बाको जादुमा चुर्लुम्मै डुबिरहँदा छोरीले खेलकै बीचमा प्रश्न सोधिन्, ‘बाबा केटीहरूलाई फुटबल किन नखेला’को?’ सायद तपाईंका छोरीलाई पनि यस्तैलाग्दो हो, नसोधेका पनि हुन सक्छन्। के तपाईंले कहिल्यै छोराछोरीलाई सोध्नुभएको छ त्यहाँ किन केटी खेलाडी नदेखिएका? छोरीको प्रश्नले मलाई एकपटक साँच्चै हल्लायो। उनको प्रश्नपछि केटीहरूको वर्ल्डकप फुटबल पनि हुन्छ भन्ने तथ्य कुरा मैले उनलाई सुनाएँ। दुई वर्षअघि अमेरिका र नेदरल्यान्ड्स बीच भएको वर्ल्डकप फाइनल फुटबल म्याचमा हामीले आँखा पुर्‍यायौं। महिलाहरूले फुटबल त्यहाँ मात्र हैन, नेपालमा पनि खेल्छन् भन्दै राष्ट्रिय फुटबलर सावित्री भण्डारीले गरेको पाँच उत्कृष्ट गोल हेर्‍यौं। मज्जा आयो। छोरीसँगै बसेर मीना कार्टुन, मुलान, गुञ्जन सक्सेना, दंगल अनि स्केट गर्ल हेर्दा उनको मनमा उर्लिएको उत्साह म आँखामा देख्न सक्थेँ। यीमध्ये केही चलचित्र उमेरका हिसाबले प्रश्नवाचक हुन सक्छन् छ वर्षे छोरीका लागि। तर संघर्षको मैदानमा महिला पात्रको प्रयास, नेतृत्व अनि सफलतालाई लिएर बनाइएका यस्ता चलचित्र साना नानीबाबुका लागि यथेष्ट पाइँदैन। नेपाली भाषामा त झनै खडेरी छ। नयाँ र सन्तुलित सोचसहित थप सामग्री आउनु अति आवश्यक छ। आगामी दिनमा छोराछोरी अघि बढून् र समानताका विषय सिकून् भन्ने तपाईंलाई पनि पक्कै लाग्दो हो। हो भने, हाम्रा छोराछोरीले दैनिक रूपमा हेर्ने, पढ्ने र सुन्ने दृश्यहरूमा ख्याल गरौं। म चाहन्छु भोलिका दिनमा अलमल हुँदै हाम्रा छोरीहरूले फेरि यो प्रश्न नसोधून्, ‘बाबा, के छोरीभन्दा छोरा स्ट्रङ हुन्छन्?’ Follow @Twitter@bhabasagar https://www.setopati.com/blog/247593

बालबालिकाका पुस्तक प्रकाशन र डिजिटलाइजेसन दुवैमा ध्यान दिन जरुरी छ

भवसागर घिमिरे बाल साहित्य सिर्जनामा लामोसमयदेखि लागिरहेका छन् । हालसम्म उनका बाल साहित्यमा कथा र कविताका ११ वटा पुस्तक प्रकाशित छन् । सन् २००९ ताका नागरिक दैनिकको सुरुवातमा शनिबारीय बाल पृष्ठ ‘जूनकिरी’को संयोजन गरेका घिमिरेले बीबीसी मिडिया एक्सनमा कथा मीठो सारंगीको, कथामालालगायतका रेडियो नाटक लेखन तथा निर्देशनमा लामो समय काम गरेका थिए । नेपालमा बालबालिकाको सिकाइ अभ्यास र बालसाहित्यका बारेमा उनीसँग मकालु खबरले गरेको कुराकानी :- बालबालिकाका लागि पठन संस्कृतिको कुरा गर्दा नेपाली भाषामा कोर्सबाहिरका पुस्तक खासै छैनन् र भएका पनि सामग्री र गुदीका हिसाबले गतिला (गुणस्तरीय) छैनन् भन्ने गरिन्छ । अवस्था यस्तो हो र ? यो प्रश्नको उत्तरअघि म के भन्छु भने ‘विज्ञको हिसाबमा म यी कुरा गरिरहेको छैन । छोटो समयको अनुभवको आधारमा मेरा विचारहरू पस्किँदैछु । सिकाइ कहिल्यै सकिँदैन र म हरेक दिन सिकिरहेको छु ।’ तपाईँले भनेको कुरा केही हदसम्म सत्य छ । यद्यपि नेपालमा सबै उमेर समूहका बालबालिकाका लागि पाठ्यपुस्तक नै कम छ भन्न मिल्दैन । प्राथमिक तहका लागि धेरै नै प्रकाशन भएका छन् । केही कमीकमजोरी होलान् तर कम/बढी, गतिलो/अगतिलो भन्ने पक्षहरू तुलनात्मक कुरा हुन् । हाम्रा पुस्तक कुनसँग दाँज्ने ? हामीभन्दा धेरै राम्रो पठन संस्कृति भएका अमेरिकी, युरोपेली मुलुकसँग दाँज्ने कि, हामीसँगै काँध मिलाउँदै विकासमा अघि सरेका, उही अर्थतन्त्र भएका देशसँग दाँज्ने भन्नेमा भर पर्ला । हामी बिस्तारै सिक्दै र सिकाउँदै अघि बढ्दैछौँ भन्छु म । हाम्रोजस्तो पठन संस्कृतिले गति लिन थालेको धेरै समय नभएको देशमा प्रत्येक टोलमा बरु १० वटा रक्सी पसल भेटिएलान् तर केही थान पुस्तक पसल भेट्न अलिक राम्रै हिड्नुपर्ने अवस्था छ । अझ पुस्तकालय धाउन त गाडी नै चढ्नुपर्ला । त्यसमाथि बालबालिका र उनीहरूको पठनपाठनका बारेमा छलफल‚ विचार‚ विमर्श नै कम हुने गर्छ । यस्तो बेलामा पनि धेरै प्रकाशन गृह छन्‚ जसले बालपुस्तक प्रकाशनलाई संख्यात्मक र गुणात्मक रुपमा अघि बढाउँदैछन् ।

अभिभावकले निर्वाह गर्ने जिम्मेवारीमा मूल समस्या छ जस्तो मलाई लाग्छ । छोराछोरीलाई समय दिने, पाठ्यपुस्तकभन्दा बाहिरका पुस्तक पढाउने र त्यसका बारेमा छलफल चलाउने चलन निक्कै कम छ । बजारमा भएका पुस्तकहरूको सदुपयोग कत्तिको भएको छ त ? यो प्रश्नको उत्तरबाटै हामी हाम्रो जिम्मेवारीबाट कति पर छौं भन्ने थाहा हुन्छ । यसो हुनुमा हाम्रा राजनीतिक, आर्थिक र वैचारिक कारणहरू पनि हुन सक्छन्‚ त्यतातिर नजाऔंँ । नेपाली भाषामा उमेर समूहलाई हेर्दा किशोरकिशोरीले पढ्ने पुस्तक भने आवश्यकताभन्दा कम छन् भन्नेमा सहमत हुन सकिन्छ । साना भाइबहिनीभन्दा उनीहरूको विचार, हुर्काइ, आवश्यकता फरक छन् । उनीहरूको उमेर समूहलाई हुने पुस्तकहरू थप लेखिनुपर्छ । लेखाइनुपर्छ । साना भाइबहिनीभन्दा उनीहरूको विचार, हुर्काइ, आवश्यकता फरक छन् । उनीहरूको उमेर समूहलाई हुने पुस्तकहरू थप लेखिनुपर्छ । लेखाइनुपर्छ । लेख्ने कुरा एकातिर छ, अभिभावकले मात्र हप्तामा तीन दिन एक एक घण्टामात्रै भएपनि छोराछोरीसँग बसेर साहित्यका पुस्तकका बारेमा कुरा गर्ने, पढाउने र उनीहरूका विचार सुन्ने‚ आफ्नो अनुभव सुनाउने गरेमा त्यसले नेपालको बालपुस्तक प्रकाशनमा धेरै ठूलो असर पार्छ भन्ने लाग्छ । हरेक अभिभावकका सामाजिक सञ्जालका अकाउन्ट छन् । दैनिक दशौँ स्टाटस लेख्नेहरूले नानीबाबुका पुस्तकका बारेमा प्रकाशन गृह वा लेखकलाई सञ्जालमा प्रश्नहरू खासै गरेको पाइँदैन । यदि प्रश्न गर्ने चलन बढ्यो भने त्यसले गुणात्मक पुस्तकको मागलाई बढाउँछ र प्रकाशक तथा लेखकलाई माझिन सघाउँछ । बालबालिकाका लागि विद्यालयको कोर्सबाहिरका (साहित्य वा अरु विधाका पनि) पुस्तक पढ्नु वा नपढ्नुले खास के अर्थ राख्छ ? बाहिरी पुस्तक पढ्नुले ज्ञानको धरातल फराकिलो पार्छ । उनीहरूले सोच्ने तरिका, उनीहरूको व्यवहारमा निक्कै फरक पाउनुहुनेछ । जस्तै: नेपाल के हो भन्नेबारेमा अझै पनि धेरै बालबालिकाको सोचाइ साँघुरो छ । कालो वर्ण देख्यो भने भारतीय भन्ने र थेप्चो नाक र मंगोलियन अनुहार देख्दा चाइनीज भन्ने सोच हाम्रा नानीबाबुमा यसै आएको होइन । हामी अभिभावकले कस्ता पुस्तक पढायौँ र के सिकायौँ त्यसले फरक पार्ने कुरा हो । केही समयअघि एक मधेसी महिलाले काठमाडौँमै आफूले छोरालाई धेरै स्कुल सार्नुपरेको तीतो यथार्थ पोखेकी थिइन् । कालो वर्ण र उसको लवजकै कारण उसलाई भारतीय भन्ने साथीहरू धेरै थिए । हेपाइको वातावरणमा नानीबाबुले सिक्न सक्दैनन् । उल्टै विद्यालयप्रति वितृष्णा पलाउँछ । नेपाल के हो ? हामी कस्ता कस्ता मान्छे छौं नेपालमा ? कुन कुन क्षेत्र छन् ? त्यसबारे चिनाउने पुस्तक त्यो पनि कथात्मक, कवितात्मक शैलीमा पस्किन सक्यौं भने यसले उनीहरूको सोचलाई पनि फरक पार्छ । मनाङमा जन्मिएकी नानीले जनकपुरको मैथिली समुदायका बारेमा ज्ञान राख्न अनि सप्तरीको एक कुनामा जन्मेको भाइले सिन्धुलीका डाँडाकाँडाको संस्कृतिका बारेमा चासो राख्न पुस्तकले सघाउन सक्छ । यसले भोलिका दिनमा समुदाय-समुदायबीचमा द्वन्द्वको सट्टा आत्मियता बढाउन सघाउँछ । बिस्तारै त्यो तहमा बाल साहित्य अघि बढ्नु जरुरी छ र बढ्दैछ भन्ने अपेक्षा छ । हाम्रोमा धेरै विद्यालयमा पुस्तकालय छैनन् । जहाँ समयमा पाठ्यपुस्तक पनि पुग्दैनन् । फेरि बालबालिकाले सानैदेखि घरायसी काम पनि गर्नुपर्ने बाध्यता छ । जसले गर्दा उनीहरुले बाहिरी किताब पढ्नै पाउँदैनन् । यो अवस्थाको अन्त्य कसरी गर्न सकिएला ? राज्यका जिम्मेवार निकायको भूमिका यहाँ कमजोर देखिएको भने पक्कै हो । आफ्ना सन्तान राम्रो निजी विद्यालयमा पढाएपछि सरकारी तथा सामुदायिक विद्यालयलाई राजनीतिको मैदान बनाएकाले धेरै समस्या आइरहेका छन् । यसले ‘हुँदा खाने’ र ‘हुनेखाने’बीचको खाडल झन् बढाएको छ । बालबालिकाको पढाइलाई पनि नराम्रोसँग गिजोलेको छ । राजनीतिक र आर्थिकसँग गाँसिएका ठूला ठूला मुद्दा समाधान नगरी यी मुद्दाहरू सुल्झाउन गाह्रो छ । साँझको खाना कमाउनका लागि गाई चराउन जाने कि भोलिपर्सिका लागि अहिले पढ्ने भन्ने प्रश्नले धेरै समुदायका बालबालिकालाई सताउँछ । तैपनि खाजा दिएर, शुल्क नलिएर (नाममा मात्र निःशुल्क हुने गरेका पनि छन्) हुन्छ वा छात्रवृत्ति, लुगाफाटो दिएर भएपनि विद्यालयसम्म ल्याउने वातावरण बनाउनु स्थानीय, प्रदेश र केन्द्र सबै सरकारको दायित्व हो । अझ बढी त स्थानीय सरकार नै अग्रसर हुनुपर्ने देख्छु म । यसरी विद्यालयलाई राजनीतिबाट टाढै राख्नु पहिलो काम हो भने त्यसपछि हरेक विद्यालयमा छुट्टै पुस्तकालय अनि तालिका बनाएर ती पुस्तकमा बालबालिकाको पहुँच बढाउन र रस बसाल्न सिकाउनुपर्छ भन्ने लाग्छ । पुस्तकालयहरुमा पनि बालबालिका सम्बन्धि (उनीहरुका रुचीका) किताबहरु खासै पाइँदैनन् । हामीले बालबालिकालाई हेपेर वा कम वास्ता गरेर यस्तो भएको हो ? र यो अवस्था कसरी हटाउन सकिएला ? यतिबेला एउटा अध्ययन सम्झन मन लाग्यो । बाल शिक्षामा कार्यरत ‘रुम टू रिड’ले संस्थालाई प्राप्त २ हजार हाराहारीका बाल साहित्यका पुस्तकमाथि एक अध्ययन गरेको थियो । अध्ययनअनुसार कुल पुस्तकमध्ये स्वैरकल्पनामा ३४ प्रतिशत र गैरआख्यानमा ३२ प्रतिशत पुस्तक प्रकाशित रैछन् । लोककथाका २८ प्रतिशत अनि १ प्रतिशतमात्र विज्ञानका कुराहरू रहेछन् । ह्युमर तथा एडभेन्चरस् विधाको हालत नि उस्तै कम रहेछ । हामी अर्तिउपदेशका कथामा बढी रुमलियौँ कि भन्ने प्रश्न यस नतिजाले उब्जाउँछ । बालसाहित्यका पुस्तकमा हामीले अब साना साना विषय केलाएर लेख्नुपर्ने बेला भने आएको हो । एकातिर हामीजस्ता लेखकका कमजोरी भएका छन् । अर्कोतर्फ व्यवस्थापनको कुरा आउँछ । यहाँ त बिडम्बना के छ भने मन्दिर बनाउन लाखौँ उठ्ने देशमा पुस्तकालय र विद्यालय सुधारका लागि रकम उठ्न कठिन छ । विद्यालय व्यवस्थापनका कमजोरीहरू पनि धेरै छन् । तर समग्रमा भन्नु पर्दा विद्यालय, अभिभावक र स्थानीय निकायको समन्वय धेरै हुनु जरुरी देख्छु म । यससँगै लेखकहरूको लागि पनि उत्साह र उत्प्रेरणा बढाउनुपर्ने देखिन्छ । पाँच हजारमा त्यो पनि कर काटेर बिना रोयल्टि पुस्तक लेखाउने प्रकाशन गृहहरु पनि छन् । यस्तो अवस्थामा कसरी गुणमत्मक पुस्तक आउला ? जब अन्य साहित्यका पुस्तकजस्तै बालसाहित्यमा पनि प्रतिस्पर्धाको बजार बन्छ तब बिस्तारै सबै सुधार हुँदै जाला । साहित्यकारहरूले पनि बाल साहित्यमा कम रुची राखेको जस्तो लाग्छ । नेपालमा बालसाहित्यको अवस्थाचाहिँ कस्तो पाउनुहुन्छ तपाईँ लेखकका रुपमा ? प्रतिष्ठा भनेको कमाउने कुरा हो कसैले दिने/नदिने कुरा होइन जस्तो लाग्छ । जसलाई जेमा रुची हुन्छ‚ त्यसमै कलम चलाउने हो । शायद हामी बाल साहित्यका लेखक, प्रकाशकमै केही कमिकमजोरी भए कि ! जसले अहिले बालसाहित्यलाई अझ उठाउन गतिलो टेको दिन सकिएन । अन्य विधामा नाम चलेका लेखकहरूले बालसाहित्यका पुस्तक नै नलेखेका भने होइनन् । जस्तैः बुद्धिसागर, नयनराज पाण्डे, आन्विका गिरीलगायतका धेरै साहित्यका सर्जकहरूले बालबालिकाका लागि पनि लेख्नुभएको छ । यहाँ त बिडम्बना के छ भने मन्दिर बनाउन लाखौँ उठ्ने देशमा पुस्तकालय र विद्यालय सुधारका लागि रकम उठ्न कठिन छ । लेखनकै कुरा गरौं, लेखकले पाउने पारिश्रमिकको कुरा पनि उठ्छ । लेखेरै बाँच्ने भन्ने त औँलामा गनिनेमात्र होलान् । आफ्नो अन्य मूल जागिरसँगै बालसाहित्यमा कलम चलाउनेजस्तो अवस्था छ । यसले पनि लेखकलाई त्यसमा लागिरहन, लेखनकै अनुसन्धानका लागि घुम्न‚ डुल्न र समय छुट्ट्याउन गाह्रो बनाइरहेको छ । अर्को भनेको वितरणको कुरा पनि हो । कहाँ वितरण भइरहेका छन्, कस्तो प्रतिक्रिया छ भन्ने थाहा पाउन सहज छैन । मलाई लाग्छ, मिडियाले पनि बालसाहित्यलाई त्यति स्थान दिइरहेको छैन । अन्य पुस्तकका बारेमा पूरा पेज खर्च गर्ने धेरै मिडियाले बालपुस्तकका समाचारलाई छोटकरीमा राख्न पनि कञ्जुस्याइँ गरेको पाइन्छ । जसरी अन्य पुस्तक प्रकाशन भएपछि त्यसका बारेमा पत्रपत्रिकामा चर्चा परिचर्चा गर्ने, प्रदेश प्रदेशमा लन्च गर्ने गरी एउटा महोत्सव झैँ गरिन्छ‚ बालसाहित्यमा भने त्यस्तो नगण्य नै हुने गरेको छ । अर्को कुरा, बालबालिका भनेका केही नजान्ने हुन्, उनीहरूलाई सिकाउनुपर्छ भनेर अर्तिउपदेश दिनेखालका पुस्तक रचना पस्किने प्रवृत्ति हामीमाझ धेरै छ । यहि समाजको एक हिस्सा भएकाले म आफैँमा पनि त्यो कताकताबाट निस्केको पाउँछु । मेरो चुनौति भनेकै मेरा आफ्ना त्यस्तै उपदेशी विचारहरू हुन् । शायद धेरैको त्यही होला । हामी साथी भएर कम लेख्छौँ कि भन्ने लाग्छ । यो पनि अहिलेको बालसाहित्यको मूल समस्या हो । धेरै समस्या भए पनि साहित्यको यो बाल पाटो बिस्तारै अघि बढ्दैछ झैं लाग्छ । बाल साहित्य समाज होस् वा बालबालिकामा काम गर्ने रुम टू रिडलगायत अन्य संस्थाहरू सबैले केही न केही प्रयास गरिरहेका छन् । अब यहि बजेटमा प्रतिबद्धता जनाएअनुसार नेपाल सरकारले बाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान पनि छुट्टै स्थापना गर्दैछ । यसले पनि केही ऊर्जा थप्ला कि ! तपाईँलाई चाहिँ बालबालिकाका लागि पुस्तक लेख्न के कुराले प्रेरित गर्छ ? संसारमा प्रकृतिको सबैभन्दा सुन्दर रचना केही छ भने त्यो बालबालिका नै हुन् । उनीहरूका लागि लेख्न निक्कै आनन्द लाग्छ । अभिभावकले पनि बालबालिकालाई कुनै पर्व‚ उत्सव वा खुशीयालीमा धेरैजसो खेलौना, लुगाफाटो, खानेकुराजस्ता उपहार दिने गरेको पाइन्छ । बालबालिकाका लागि पुस्तक उपहार दिन सकिँदैन वा यो बानी बसाउन आवश्यक छैन ? एकदमै जायज कुरा । बर्थडेमा पुस्तक दिने वा कुनै विद्यालयका लागि पुस्तक दान गर्ने चलनमात्र चलाउन सके धेरै राम्रो हुन्थ्यो । बालबालिकालाई साहित्यसँगै सिकाइका पुस्तक पनि आवश्यक छ । सिकाइ केन्द्रित पुस्तकहरू नेपालमा र नेपालीमा एकदमै कममात्र पाइने गरेको पनि अभिभावकको गुनासो छ नि ? संसारमा यतिधेरै विषयहरू छन् । अभिभावकका चाहनाहरू पनि धेरै खालका छन् । फरक फरक विषयमा लेखिएका रचनात्मक बाल पुस्तकहरू पाउन मुस्किल भएको कुरा सत्य हो । जस्तै उदाहरणका लागि‚ माहुरीले कसरी मह पार्छ ? कमिलाले पातै पातको घर कसरी बनाउँछ ? पृथ्वीले कसरी सबै वस्तुलाई आफूतिर तान्छ ? जस्ता मसिना बाल प्रश्नहरूका लागि नेपालीमा पुस्तक खोज्न गाह्रो हुनसक्छ । ‘साझा शिक्षा ई-पाटी ई-लाइब्रेरी’बाट पनि धेरै बाल पुस्तकहरूमा केही बालबालिकाको पहुँच पुगेको देखिन्छ तर प्रचार भने कमै छ । नेपाल सरकारसँगै अब प्रकाशन गृहले पनि यसमा काम गर्नुपर्ने देख्छु । अर्को उमेर अनुसारको बाल मनोविज्ञानका बारेमा पुस्तक पनि छुट्ट्याएर लेखिएका कम छन् । जस्तैः भाइ पाएपछि मलाई माया कम भयो भन्ने बाल मनोविज्ञान । ‘के म दाइभन्दा कमजोर छु ?’ भन्ने छोरीको मनोविज्ञानलाई लिएर लेखिएका पुस्तक । रमाइलो गणित, विज्ञानका पुस्तक । अपांगता र ब्रेल लिपीका बालपुस्तक भनौँ । यसअघि भनेको जस्तो उमेर समूहअनुसार किशोर किशोरीका साना उपन्यासहरू । यसरी केलाएर खोज्यो भने पुस्तक पाउन गाह्रो होला । हाम्रो देशमा यस्ता केलाइएका मसिना विषयहरूमा लेख्ने र प्रकाशन गर्ने समय बिस्तारै आउँदैछ भन्ने लाग्छ । समयको मागलाई पक्कै पनि बाल साहित्यको माहोलले सम्बोधन गर्ने नै छ । अब त सिकाइ पनि डिजिटल प्ल्याटफर्ममा जान थाल्यो । यसबारे पनि हामीले खासै सोच्न सकेको जस्तो देखिँदैन । यो हाम्रो सन्दर्भमा कत्तिको जरुरी, कत्तिको सम्भव र कत्तिको ध्यान दिनुपर्ने विषय हो ? निक्कै नै । बिस्तारै संसार इन्टरनेटको युगमा डुबुल्की मार्दैछ । हामीले स्नातकोत्तर हुँदा बल्ल टुकटुके मोबाइल छुन पाएका थियौँ । आजकलका केटाकेटीले जन्मेको ६ महिनामै फोन चलाउँदैछन् । त्यो पनि डिजिटलवाला । तर पनि हातले छोएर पढ्ने पुस्तकको छुट्टै महत्व र फाइदा छन् । शायद डिजिटलमा उपलब्ध धेरै सामग्रीहरू अंग्रेजी र हिन्दी भएकाले बालबालिकाको नेपाली मोह कमजोर हुँदै गएको छ । डिजिटलमा मात्रै ध्यान दिँदा किताब प्रकाशन र पठन संस्कृतिमा मात्रै होइन‚ बाल स्वास्थ्यमा पनि धेरैखाले चुनौतीहरू आउँछन् । त्यसैले म त दुवैतिर उत्तिनै हात चल्नुपर्ने देख्छु, प्रकाशन र डिजिटलाइजेसन । लकडाउनले पनि ईपुस्तकालयको सोचलाई थप मलजल गरेको छ । ‘साझा शिक्षा ई-पाटी ई-लाइब्रेरी’बाट पनि धेरै बाल पुस्तकहरूमा केही बालबालिकाको पहुँच पुगेको देखिन्छ तर प्रचार भने कमै छ । नेपाल सरकारसँगै अब प्रकाशन गृहले पनि यसमा काम गर्नुपर्ने देख्छु । साथै लेखकले पनि पुस्तक लेखेपछि यसलाई कसरी सबैखाले पाठकमा पुर्यापउने भन्नेबारेमा सोच्ने बेला आएको छ । 2078-04-16 shorturl.at/qrzFT

कथा कसरी लेख्ने

-भवसागर घिमिरे

कथा सुन्न सुनाउन त रमाइलो हुन्छ नी हैन ? कथा बुन्न पनि निक्कै रमाइलो हुन्छ ।

Picture: Room to Read

यहाँहरूलाई थाहा भैसकेको पनि होला, कथा भनेको हाम्रो दैनिकमा भएका, देखेका, भोगेका, सुनेका घटनाहरू पनि हुन । जुन काल्पिनिक पनि हुनसक्छ । सत्य घटना पनि हुन सक्छ । त्यसमा विभिन्न पात्रहरू हुन्छन् । जनावर, मानिस, रुख, ढुंगा सजिव निर्जिव सो सुकै पनि पात्र हुनसक्छन् । राम्रो कथामा उतारचढाव हुन्छ र यसले हामी सबैको मन छुन्छ ।

आजको भागमा भने मैले कथा कसरी लेख्न सकिन्छ भन्ने कुरा सुनाउन गैरहेको छु । सुनिसकेपछि यसलाई तपाईहरूले पनि घरमा अभ्यास गर्न नभुल्नु होला है । 

सुरु गरौं कथा कसरी तयार पार्ने ?

दुई बाल पुस्तक सार्वजनिक

 काठमाडौँ — कोरोना महामारीका बीच बाल मनोविज्ञानलाई विषय बनाएर तयार पारिएका दुई बाल पुस्तक सार्वजनिक भएका छन् । भवसागर घिमिरेको कमिक ‘चक र पाटीको गाउँ यात्रा’ र टंक चौलागाईंको ‘टाइगरको नयाँ घर’ शुक्रबार एक अनलाइन कार्यक्रममा सार्वजनिक भएका हुन् ।

बाल शिक्षामा कार्यरत रुम टु रिड मुख्यालयले गत वर्ष ‘कोरोना कालमा बालबालिका’ विषयमा एसियाली तथा अफ्रिकी मुलुकका सर्जकहरूलाई समावेश गरी आयोजना गरेको चित्रकला तथा कथा लेखन कार्यशालामा नेपालबाट लेखकका रुपमा घिमिरे र चौलागाइ चयन भएका थिए । यसैगरि चित्रकारका रुपमा प्रोमिना श्रेष्ठ र उज्वल तामाङ सहभागी थिए । कार्यशालामा विभिन्न १० देशका २० लेखक तथा २० चित्रकार सहभागी भएका थिए ।

गत शुक्रबारको कार्यक्रममा नेपालसहित १० देशका २० पुस्तकहरू एकैपटक सार्वजनिक गरिएको थियो । कार्यशालाले विभिन्न देशका कथाकार र चित्रकारहरू एकैठाउँमा बसेर कोरोना कहरको सेरोफेरोमा बाल सिर्जना कोर्ने र विचार तथा अनुभव साटासाट गर्ने अवसर पाएको रुम टु रिड नेपालका प्रकाशन अधिकृत अनन्त वाग्लेले बताए ।

कोरोनाका कारण लामो समय विद्यालय बन्द भएपछि दिक्क भएका चक र पाटी बालबालिका भेट्न गाउँ जाने काल्पनिक कथा घिमिरेको पुस्तकमा समावेश छ । यस्तै, लकडाउनका बेला एक्लिएर बेसाहारा भएको कुकुरको कथा चौलागाईंको पुस्तकमा समेटिएको छ ।

https://ekantipur.com/literature/2021/05/30/16223676027772755.html?fbclid=IwAR2vSGryc1LDRBSnPCWfE3C9FStIU5Z88FE9khDIYDHCUvlmKwV7gxnxl60

https://nayapatrikadaily.com/news-details/64947/2021-05-30

https://pahilopost.com/content/20210529210648.html?fbclid=IwAR2uG5XbwfRQ51Mu-PkOW9SdnVfyRO2hTTaxieWjO4ky2174x5ziErnQoj4

Children Books By Bhabasagar Ghimire

Water, sanitation, hygiene and nutrition in Nepal

This research briefing presents three case studies that demonstrate how we used insights from formative qualitative research to create public service announcements (PSAs) in 12 districts of mid- and far-western Nepal. We worked with local radio stations to target specific listener groups to influence individual, community and societal behaviour in relation to water, sanitation and hygiene (WASH), including menstrual hygiene and nutrition.

https://www.bbc.co.uk/mediaaction/publications-and-resources/research/briefings/asia/nepal/wash-2020?fbclid=IwAR1eOrNRROP-i0qvwpvPk7DNtX7v0hGtP21-8Yx3Fx6HgH5HIi4CFYD4XWc

Download Nepali Dictionary / नेपाली शब्दकोश

Download Nepali Dictionary / नेपाली शब्दकोश

https://drive.google.com/file/d/1R4mloO_oczZ-9-Qcqn0j0RoCCoizAX5J/view?usp=sharing

लेकसाइडमा 'च‌ंगा चैट' र 'हजुरबाको कथा'

किन हुर्किनुपर्छ बालसाहित्य? 

प्रश्न एउटा हो तर यसका उत्तर अनेक हुन सक्छन्।

बालबालिकाको कल्पनाशीलता बढाउन, पढ्ने बानी बसाउन, समाज र संस्कृति बुझाउन, भाषा विकास गराउन, बालसाहित्यले सघाइरहेको हुन्छ। लेखक हेमलता राई, भवसागर घिमिरे र पाठ्यक्रम निर्माणमा संलग्न शास्वत पराजुलीबीच नेपाल साहित्य महोत्सवको तेस्रो दिन पोखरामा यही विषयमा छलफल भयो।

अभिभावकलाई बालसाहित्य

–भवसागर घिमिरे

राजधानीको थापाथलीमा चलेको पुस्तक बिक्रिकक्ष । एक आमा आफ्नो त्यस्तै ९ वर्षे छोरा बल्ल तल्ल मनाउने प्रयासमा थिइन्, नेपाली बाल पुस्तक किन्नको लागि । उनको हातमा छोराले नै छानेका तीन अंग्रेजी बालपुस्तक पहिल्यै थिए । बजारमा के कस्ता पुस्तक आएका छन् ? जान्नका लागि केही घण्टाअघि देखि ¥याकहरू चाहर्दै गरेको मेरो ध्यान त्यो दृश्यले खिच्यो । आखिरीमा एक मात्र नेपाली बाल पुस्तक जबरजस्ती किनेर उनी छोरासहित बाहिरिइन् । उनीहरू गएपछि मेरा आँखामा पुस्तक कम प्रश्नहरू बढी नाँच्न थाले । किन त्यो बालकलाई नेपाली पुस्तक मन परेन ? के हामीले मन छुने सिर्जना पस्कन सकेनौं ?  कि अभिभावकले नै नेपाली बालसाहित्यलाई बुझ्न सकेनन् वा छोराछोरीलाई बुझाउन् सकेनन् ? प्रकाशन गृहहरूको लगानीमा कमजोरी रह्यो कि ? यी प्रश्नहरूबारे छलफलको ढोका उघार्ने प्रयत्न यहाँ गर्नेछु ।
हामी कस्ता लेखक
चालिसको दशक । दिदी र दाइ कक्षा चढेपछि । किताबको गाता झरेपछि मात्र मेरो हातमा स्कुले पाठ्यपुस्तक पर्थे । बाल साहित्य भनौ वा विश्व विज्ञान । हाम्रा निम्ति ति सबथोक थिए । पछिल्लो एक दशकमा भने बालसाहित्यमा पुस्तकको संख्या ह्वात्त बढ्यो । अहिलेसम्म तीन हजारभन्दा बढी संख्यामा प्रकाशित भैसकेका बाल पुस्तकमध्ये प्राथमिक तहका चित्र कथाको संख्या बढी छन् । माथिल्लो कक्षाका लागि उपन्यास र च्याप्टर बुक कम छन् । मातृभाषाका पुस्तक नगण्य छन् ।

यो पोखरा, त्यो पोखरा

पहिलाका घरहरूलाई रूखले छेक्थे  । अहिलेचाहिँ घरहरूले रूख मात्र होइन, हिमालै छेक्ने भइसकेका छन्  ।

सुन्दरताको नाममा कसरी कंक्रिटको सहर बन्दै गयो पोखरा भन्ने फरकपन झल्काउने पुस्तक ‘पोखरा ः हिजो र आज’ बजारमा आएको छ । विसं २०१० को दशकदेखि हालसम्मका तस्बिरहरू यस पुस्तकले समेटेको छ । पाँच दशकअघिदेखि क्यामरासँग रमाउन सुरु गरेका पोखरा निवासी विश्व शाक्यले पुस्तक प्रकाशनमा ल्याएका हुन् ।

नयाँ पुस्तालाई पुरानो पोखराको बारेमा जानकारी दिने अनि पुरानो पुस्तालाई आफू विगतमा हुर्केको पोखराको सम्झना पुस्तकले दिलाउनेमा शाक्य आशावादी छन् । ‘विकासका नाममा सुन्दरतामाथि थोपारिएको विकृतिबारेमा सचेत गराउने मेरो सोच हो,’ शाक्यले भने । पोखराको परिभाषालाई फेवाताल र लेकसाइडको परिधिमा मात्र घेराबन्दी गर्ने चलन धेरै छ । फेवातालसँगै संरक्षणको चुनौती खेपिरहेका लेखनाथका बेगनास, रूपा, न्युरेनी, दिपाङ, गुँडेजस्ता तालको पनि सहर हो पोखरा भन्ने पुस्तकले देखाउँछ ।
अहिले मोबाइलबाट तस्बिर खिच्ने र सामाजिक सञ्जालमा धुलाउने जमाना आएको छ । तैपनि फोटो पुस्तक प्रकाशित गर्ने सोच कसरी आयो त ? प्रश्न सुनेर उनी हाँसे, ‘एक दशक अघिदेखि मैले पोखरा ः हिजो र आज भन्ने फोटो स्तम्भ स्थानीय पत्रिकामा चलाउँथें, त्यसले तस्बिर संकलन गर्ने र प्रकाशित गर्ने सोच पलायो । संग्रह पनि हुन्छ अनि हात राखेर हेर्नुको मज्जा नै बेग्लै हुन्छ भन्ने सोचें ।’ विदेशीहरूमाझ पोखराको पर्यटन प्रचार गर्ने मनसायले पुस्तकमा अंग्रेजी र नेपाली दुवैमा भाषामा तस्बिरहरूको वर्णन गरिएको छ । डाक्टर हर्क गुरुङसहित दुई दर्जनभन्दा बढी स्वदेशी तथा विदेशीले खिचेका तस्बिरहरू पनि समावेश गरिएको छ यो पुस्तकमा । चार सय हाराहारी तस्बिर रहेको यो पुस्तकमा उनी आफैंले खिचेका तीन सयभन्दा बढी उहिले र अहिलेका पोखराका तस्बिरहरू छन् ।